ZABORAVLJENA VODENA BLAGA na teritoriji Kragujevca!

Pasionirani istraživač prošlosti grada Milovan Luković rekonstruisao je tok davno zaboravljenog potoka koji je tekao od Šumarica i Vašarišta kroz sam centar grada. Radi lakše indetifikacije njegovog toka nazvao ga je „Zelengorska potok“ jer je prolazio baš ispod ovog danas poznatog hotela.

Luković već više od dve decenije proučava na terenu vodotokove na užem području grada i do danas je evidentirao veliki broj zaboravljenih izvora, izdata i česama.

Odavno postoji fama da Kragujevac odvajkada kuburi sa vodom, pre svega onom zdravom, čistom, pijaćom. Sudeći po istraživanjima našeg sugrađanina MilovanaLukovića, i nije baš tako ili makar tako nije bilo u dalekoj, a ni bližoj prošlosti. Radeći na novoj knjizi (koja je još u rukopisu) „Vodeni tokovi na području Kragujevca“ u posebnom poglavku „Zaboraljeni Zelengorska potok“ Luković je izneo rezultate svojih istraživanja i terenskih proučavanja da kroz centar Kragujevca teče jedan, već odavno zaboravljeni potok po imenu Zelengorski.
Prvi put negde 1949/50. godine, kada su vršeni građevinski radovi i iskopavanja na lokaciji oko današnje „Zelengore“ ( nekadašnjeg „Gušića“ ) posle mnogo vekova ovaj potok je ponovo ugledao svetlost dana .

– Profesor Dragan M. Petrović, koji je u to vreme pisao o vodotoka vima Kragujevca, pogrešno je ocenio da je reč o nekadašnjem Alaj begovom ili kasni je Erdoglijskom potoku. Zbog lakše identifikacije i lociranje njegovog toka, kada je u blizini današnjeg hotela pronađen zagat ( prepleti od pruća, male brane pojilo za stoku ) na njemu, nazvao sam ga „Zelengorski potok“ i nataj način sam postao njegov kum, u šali kaže Luković. Ime ovog potoka odavno je zaboravljeno jer je po Lukovićevim istraživanjima ma on još odavno, za vreme Turaka, bio uzemljen, regulisan i zatrpan. Zbog toga ga niko i nepamti, čak ni iz nekih „priča i predanja“ a njegovo prvobitno ime zauvek je nestalo u prohujalim vremenima .

Izvorišta u Šumaricama i parku

Tragovi o postojavu ovog potoka, čiji tok i danas „ide“ ispod gradskih ulica i zgrada, otkrivani su slučajno i parcijalno prilikom građevinskih radova, kao pomenutog kod “ Zelengore, ali i izgradnje Pionira, zgrade Spin“ u Karađorđevoj ili otkrivanje arheološkog nalazišta kod Socijalnog.

Luković je bio ne samo vegov kum, već je i rekonstruisao tok od izvorišta kod Muzeja u Šumaricama i naselja Vašarište (nekadašnji Mihajlovac ), pored Mašinskog fakulteta , Tehničke škole, gde se i sada veoma često mogu videti bare i stajaće vode. On tvrdi da se u slučaju izvora Zelengorskog potoka može reći da ga u klasičnom smislu nema, već da je njegovo izvorište činilo više manjih površinskih izdata podzemnih voda. Neke od tih izdata Luković je locirao kod Muze ja 21.oktobar, starog trkališta Mihajlovac (današnje Vašarište), starog strelišta Gornji park i iznad dvorišta Tehničke škole.

– Sve do sredine prošlog veka, pa i kasnije, ovi izdani su se mogli videti u zemljišnjim udubljenjima u obliku bara, koje tako reći nisu ni presušivale, podseća Luković. Pored ovih na bočnim stranama Zelegorskog potoka, u davnoj prošlosti u dubokoj stoletnoj šumi bili su i drugi izdani koji su „hranili“ potok. Jedan od mnogih nalazio se u blizini kafane Paligorić, poznat među starim Kragujevčanima kao Paligorićka živa bara. Izdan ove podzemne vode nestao je na rekonstrukcije Karađorđeve ulice i izgradnje kolektora za kišnu kanalizaciju.
Međutim, po Lukovićevim istraživanjima, oko kafane „Paligorić“ vrlo često ispod zemnih izdata dan danas nadire bistra izdanska vod.

Tok „Zelengorskog potoka“ zadržao je vekovima isti pravac. Od današve Prve tehničke, preko ulice Radoja Domanovića , pa ulicama Vojvode Mišića i Nušićevom, do Nemanjine, potom Karađorđevom i Cara Lazara, do sadašnje Branka Radičevića, sve do hotela „Zelengora“ . Od „Zelengore“ blagoskrećući u pravcu „Pionira“ njegov tok je išao ispod Ulice 27. marta pored zgrade Suda i hotela „Dubrovnik“, gde se spajao sa Alajbegovim potokom.

– Ova dva potoka često su plavila srbsko, ali i tursko naselje i mahale u današnjem centru grada. Zbog toga su Turci „Zelengorski“ regulisali i „uzemljili“ , a Alajbegov skrenuli da se uliva na desnoj obali Lepenice, objašnjava Luković. U odeljku knjige posvećene davno zaboravljenom Kragujevačkom potoku Luković je poseban deo teksta posvetio zdanju u današnjoj Ulici Lole Ribara broj 19 gde se po njemu nalazio han podignut 1837. godine . Činjenica da je taj objekat bio podignut za ovu namenu potkrepljuje njegovu tezu o „Zelengorska potoku“ jer je zgrada po red 13 soba za prenoćište, dućana u prizemlju, magaza za robu i štala, imala na placu na kojem je podignuta i otkriveni zagat na kojem se pojila stoka trgovaca koji su u Kragujevac dolazili i u hanu odsedali. U tu svrhu naš sagovornik je pronašao i originalni dokument iz 1846. godine „Spisak državnih nepokretnosti“ kao i kopije plana zgrade i placa na kojem je podignuta, a koja je danas dosta manja jer je kasni je više puta deljena radi prodaje i deobe porodičnog nasledstva.

Podzemni vodotokovi poput „Zelengorskog i Alajbegov na desnoj strani Lepenice, u pravcu turskog naselja Kragujefča prema muslimanskoj mahali“ Čane džamija“ i karavan saraja kod „Dubrovnika“ i stare pošte, gde se nalazilo tursko kupatilo hamam koje su hranile“ vode ova dva potoka, Luković je u potpunosti rekonstruisao i napravio maketu ovog objekta. Milovan Luković proučava ovu oblast pune dve decenije. Na nesvakidašnji način preko vodotokova i geoplastike terena on tumači prošlost našeg grada.

Zaboravljeni potoci i bare

ragujevčane svežim povrćem, i danas „živim“ i kaptirani u šahti u garaži broj četiri u vojnom naselju kod Sirenčeta. Izvor Hajdučica kod Iline vode, gde su se za vreme Turaka okupljali hajduci i planirali napade na turske karavane iz pravca Jagodine i Batočine, dobio je, kako legenda kaže, po ženi – harambaši hajdučke družine kojoj su Turci pogubili muža i sina i ona im se zbog toga sa svojom družinom svetila. Vesin izvor nalazio se na pivarskom brdu i voda iz njega je tekla niz ulicu Vojvode Stepe ka silosu i ranžirnom koloseku, Ilina voda bila je u samom naselju koje je po njoj dobilo ime, a na čijem je izvorištu poznata česma koju je Miloš obnovio tokom svoje druge vladavine 1859. godine.

Bukvica u Bresnici dobila je ime po jednom predavu o stoletnoj bukvi iznad izvorišta, a po drugom po bukovoj kladi koja je kao lula bila ukopana u sam izvor. Postoji još i izvor na Teferiču, koga je opisivao i poznati Kragujevački geograf profesor Živadin Stepanović, Grujin izvor koji je dobio ime po poznatom Kragujevačkom trgovcu koji ga je uredio u danas pozna u česmu početkom prošlog veka i taj plac zaveštao opštini . Luković kaže da on i danas radi, ali je kao i svi naši legati zapušten. Šumarički izvor u najpoznatijem gradskom izletištu izvire u naselju Višnjik kod spomenika Slovacima, ali je po mišljenju našeg sagovornika diskutabilna vegova ispravnost vode za piće zbog obližnjih divljih deponija. U Teferiču postoji i Turski izvor na kojem su, kako samo ime kaže, Turci u davna vremena organizovali svoj provod u prirodi. Luković evidentira i dva izdašnija izdata kod Cvetkovine iznad spomenika Slovacima, kod naselja Erdoglija u pravcu Bagremara i Stare Kolonije.

– Ne umemo da cenimo i čuvamo ono što imamo, zaključuje Luković, dodajuć i kako nije sebičan čovek i voleo bi da svoje znanje i rezultate višegodišnjih istraživanja prenese drugima. Da se ne zaboravi, a ko zna kada može i da zatreba.

Najdublje baš kod Krsta

Kragujevac je po Lukovićevim istraživanjima u vreme Panonskog mora bio zaliv, kao što su u okolini još postojali i Veliko moravski zaliv, Gružanski zaliv (brdo iznad današnje knićanske crkve bilo je ostrvo), Južno moravski zaliv. Oticanjem Panonskog mora na tim mestima nastaju velike močvare. Iz priložene karte Kragujevački zaliv rađen je po izohipsama koje označavaju nadmorsku visinu od 200 metara. Dužina zaliva u Panonskom moru, od sela Goločela pa sve do Batočine, iznosila je 25 kilometara. Širina na ulazu kod Straževice bila je 2,5 kilometara, a dubina u centru Kragujevca kod Krsta pri sadašnjoj nadmorskoj visini iznosila je 78 metara. U Kragujevačkom zalivu postojala su 2 ostrva kod sela Nikšić. Posle povlačenja vode Panonskog mora, pa Panonskog jezera (sredinom pliocena), prvi put se ukazuje kopno. Oticanjem voda Panonskog jezera, na današnjoj teritoriji grada Kragujevca ostala je velika močvara. U to vreme Lepenica je praktično tekla od jedne do druge bare, manjeg ili većeg jezerceta. U njih se ulivala i iz njih oticala. Njeno korito bilo je krivudavo, prepuno manjih ili većih rukavaca, sprudova, rečnih ostrva i napuštenih presušenih rukavaca. Profesor Dragan M. Petrović, koji je pedesetih godina pisao o Kragujevačkim vodotokovima, ostavio je sledeću zabelešku: „Nekada je ova ravan bila stalno pod vodom i prekrivena ševarom, pa se po močvari i čamcima išlo„.

Izdani, izvori i česme

Izdan je mesto gde podzemna voda izbija na površinu zemlje. U krečnjačkim predelima, površinska, atmosferska voda propada kroz propustljiv sloj zemlje a zaustavlja se u podzemnim pukotinama i pećinama iznad nepropustljivog sloja. Odatle malim podzemnim kanalima kroz pukotine stena pojavljuje se na površini zemlje kao izdanska voda. Voda na izdatu nije tekuća, ne otiče već miruje u površinskom udubljevu. Voda se na izdatu ne toči, već zahvata šakom ili posudama. U prošlosti, na užem području grada u vreme postojanja Lepeničke močvare bilo je više izdata bistre i pitke vode. Mnogi od njih da nas su usahli. Izvor je mesto gde podzemna voda izbija na površinu zemlje i predstavlja početak tekuće površinske vode. Pojavljuje se na mestima gde su nabori, naprsline i pukotine u zemljinoj kori. Kroz ove pukotine i naprsline izdanska voda iz pećina i podzemnih basena ističe na površinu zemlje. Podzemna izdanska voda hrani „se atmosferskim padavinama“. Izvorište je prostor oko izvora. U prošlosti na užem području grada nalazilo se 11 izvora. Česma je planski izgrađen građevinski objekat iznad izvora tekuće pijaće vode. Danas na užem području grada Luković je evidentirao 8 česama.

Oštro oko i nerazdvojna kičica

Milovan Luković rođen je 20. januara 1936.godine u gružanskom selu Toponica. Slikarstvom se aktivno bavi od 1949. godine. Danas je penzioner, a kaže da je imao dva zanimanja, bio je ekonomista u logistici „Zastave „, a pošto je svaki zanat zlatan završio je bravarski. Njegova najveća pasija je likovna umetnosti uspešno se bavi slikarstvom, vajarstvom, modelarstvom, maketarstvom… Široj javnosti postao je poznat kada je promovisao svoje radove poput makete Šanca Kragujevac i turskog kupatila hamam koji su bili izloženi u muzeju u Šumaricama. Autor je knjige „Vekovi u korenima postava„. Član je Udruženja likovnih umetnika Kragujevca LUK. Imao je više samostalnih izložbi, mahom kod nas i grupnih u Mađarskoj, Solunu, Kaleniću, Beogradu, Gornjem Milanovcu, Šapcu, Rači, Borču, Brzanu i naravno, Kragujevcu.